انتخابات ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۶، نخستین انتخابات تاریخ جمهوری اسلامی پس از درگذشت اکبر هاشمی رفسنجانی است. مردی که در تاریخ جمهوری اسلامی بیش از همه سیاست‌مداران در انتخابات فعال بوده و نقشی پررنگ و تعیین‌کننده داشته است.

در تاریخ انتخابات او صاحب رکوردهای زیادی است

نام اکبر هاشمی رفسنجانی، بیش از ۵۷ میلیون بار روی برگه‌های رای نوشته شده است.

تا به امروز ۲۶ دوره انتخابات ریاست‌جمهوری، مجلس و خبرگان در ایران برگزار شده و او ۱۳ بار نامزد انتخابات مختلف شده است. به عبارتی از هر دو انتخابات او در یکی از آنها ثبت نام کرد. حاصل این تلاش‌های ۱۳گانه، ۱۰ پیروزی، یک شکست (انتخابات ریاست جمهوری نهم) و یک بار اخراج از انتخابات به حکم رد صلاحیت شورای نگهبان بود.

طبق آمار رسمی، او رکوردار بیشترین نسبت رای در انتخابات ریاست جمهوری پنجم است که در رقابت با عباس شیبانی، ۹۴/۵۲ درصد آرا را به خود اختصاص داد. باز طبق همین آمار هاشمی رفسنجانی بیشترین رای را در تاریخ انتخابات هر دو مجلس شورای اسلامی و خبرگان به دست آورده است . او در مجلس دوم یک میلیون و ۸۹۱ هزار رای آورد. او در آخرین حضورش نیز در انتخابت مجلس خبرگان با ۲ میلیون و ۳۹۱ هزار رای آورد که ۳۰۰ هزار رای کمتر از رکورد سابق خود او در انتخابات دوره اول مجلس خبرگان است.

هاشمی رفسنجانی در شرایطی از دنیا رفت که به رغم موقعیت متزلزل سیاسی، نامش با انتخابات در جمهوری اسلامی گره خورده بود. چراکه فراتر از نظر اعداد و ارقام، او در همه ادوار انتخابات مهره‌ای کلیدی بوده و نقشی مهم و اثرگذار داشته است.

نقش اکبر هاشمی رفسنجانی را در ۱۱ بزنگاه انتخاباتی مرور می‌کنیم:

انتخابات اول؛  شکست و بازگشت سریع به بازی

پنجم بهمن‌ماه ۱۳۵۸، اکبر هاشمی رفسنجانی رییس‌ مجلس و سرپرست وزارت کشور بود که مسئولیت برگزاری انتخابات را بر عهده داشت.

بعد از حذف جلال‌الدین فارسی از انتخابات اول، کاندیدای مورد حمایت او و حزب جمهوری اسلامی حسن جبیبی بود که نتوانست بیش از ۵ درصد آرا را به دست آورد. این نخستین ائتلاف انتخاباتی حزب جمهوری اسلامی و نهضت آزادی بود که به شکست انجامید، کمااینکه ۲۶ سال بعد نیز، وقتی بعضی اعضای نهضت آزادی، از نامزدی هاشمی‌رفسنجانی در انتخابات ریاست جمهوری نهم جمایت کردند، نتیجه باز هم شکست بود.

او البته یک سال و ۵ ماه بعد مصوبه عدم کفایت نامزد پیروز ابوالحسن بنی‌صدر را امضا کرد و برای تایید به دست آیت‌الله خمینی داد. معروف است گریه او، باعث شد تا رهبر جمهوری اسلامی زیر بار برکناری نخستین رییس جمهوری ایران برود.

انتخابات دوم؛ طعم خوش پیروزی

دوم مرداد ۱۳۶۰، هاشمی رفسنجانی عضو شورای ریاست جمهوری بود و دستی بر آتش دومین انتخابات ریاست جمهوری داشت. او برای نخستین بار طعم پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری را آن روز چشید.

اگرچه او و دوستانِ معممش به سبب مخالفت آیت‌الله خمینی امکان نداشتند مستقیما بخت خود را برای ریاست جمهوری آزمایش کنند، اما نامزد مورد حمایت حزب جمهوری اسلامی ۹۰درصد آرا را درو کرد تا راه برای فتح ساختمان نهاد ریاست جمهوری برای او و حزب جمهوری اسلامی هموار شود.

دولت رجایی، دولتی مستعجل بود و ریاست جمهوری‌اش ۲۸ روز بیشتر دوام نداشت. محمدعلی رجایی در انفجار دفتر نخست‌وزیری در هشتم شهریور ۱۳۶۰ کشته شد.

انتخابات سوم:‌ آغاز دوران رییس‌جمهورسازی

انتخابات سوم نیز مانند دو انتخابات قبلی در غیاب رییس‌جمهور و تحت نظر شورایی برگزار شد که هاشمی رفسنجانی یکی از اعضای آن بود.

نقش و اثرگذاری او این بار پررنگ‌تر از دو انتخابات قبلی بود. هاشمی رفسنجانی بالاخره موفق شد پس از چند تلاش نافرجام، بالاخره رهبر وقت ایران را برای ریاست جمهوری روحانیون راضی کند. او پیش‌تر تلاش فراوانی کرد تا محمد بهشتی نامزد اولین انتخابات ریاست جمهوری شود، اما با مخالفت قاطع آیت‌الله خمینی روبه‌رو شد، اما سرانجام رایزنی‌های او جواب داد. بعد از ۱۰ مهر ۱۳۶۰، دوران تازه‌ای از اثرگذاری سیاسی در زندگی هاشمی رفسنجانی آغاز شد. کاری که بعضی به آن لقب «رییس‌جمهورسازی»‌ می‌دهند.

آیت‌الله خامنه‌ای یکی از چهره‌های شناخته شده در میان انقلابیون بود، اما تاثیر حمایت‌های هاشمی، در پیروزی قاطع او در انتخابات سوم، قابل انکار نیست.

انتخابات چهارم، توازن قوا

اگرچه در قانون اساسی اول جمهوری اسلامی ایران، رییس‌جمهور نفر دوم نظام شناخته می‌شد، اما واقعیت آن بود که بعد از آیت‌الله خمینی دومین شخص تاثیرگذار نظام جمهوری اسلامی در دهه شصت، کسی جز اکبر هاشمی رفسنجانی نبود. او رسما رییس‌مجلس و فرمانده جنگ بود، اما به طور غیررسمی مسوولیت توازن قوا در ساختار جمهوری اسلامی را برعهده داشت و در تنظیم روابط میان مسوولان و کارگزاران جمهوری اسلامی نقش فعالی ایفا می‌کرد.

سال ۱۳۶۴، رییس‌جمهور وقت به دلیل اختلاف‌ با میرحسین موسوی نخست وزیر، قصد حضور در انتخابات چهارم را نداشت، اما به دستور آیت‌الله خمینی در انتخابات نام‌نویسی کرد. هاشمی رفسنجانی در آن سال‌ها در بسیاری امور، از جمله انتخابات ۲۵ مرداد ۱۳۶۴، نقش فعال و اثرگذاری داشت.

انتخابات پنجم؛ رقصی چنین میانه میدانم آرزوست

صبح روز ششم مرداد ۱۳۶۸، اکبر هاشمی رفسنجانی موثرترین سیاست‌مدار ایران بود. او نقش موثری در پایان جنگ داشت توازن قوای سیاسی ایران در آن روزها کاملا به سود او بود. هاشمی رفسنجانی در انتخاب جانشین آیت‌الله خمینی نقشی تعیین‌کننده داشت. در این شرایط او کار سختی برای انتخابات نداشت؛ یک رقابت نابرابر با کسی که شانس پیروزی‌اش بیشتر از یک به ۲۰ نبود.

انتخابات پنجم شاید یک فرق مهم با سایر انتخابات داشت و آن اینکه با تغییر قانون اساسی، اختیارات قانونی رییس‌جمهوری بیشتر شده بود و از سوی دیگر محدودیت‌هایی که قبلا و بعدا گریبان روسای جمهور آینده ایران را می‌گرفت، برای هاشمی رییس‌جمهور وجود نداشت.

انتخابات ششم؛ یک روح در دو تن

صبح ۲۱ خرداد ۱۳۷۲، کمتر کسی تردید داشت هاشمی رفسنجانی با قطعیت انتخابات دور ششم ریاست جمهوری را خواهد برد. او البته انتخابات را برد. ۲ و نیم برابر جدی‌ترین رقیبش رای آورد و ۶۳ درصد آرای یکی از خلوت‌ترین انتخابات ادوار ریاست جمهوری را به نام خود کرد، اما خیلی‌ها ۴ میلیون رای احمد توکلی را به خصوص با توجه به بافت آن، نشانه‌‌ای از مخالفت با هاشمی تفسیر کردند.

در آن دوران موقعیت هاشمی رفسنجانی در ساختار سیاسی ایران چنان مستحکم و صلب بود که نه‌تنها رای رقیب غیرمنتظره به نظر می‌رسید، بلکه حتی رقابت با هاشمی‌رفسنجانی نیز عجیب بود. چنانکه توکلی خود تعریف می‌کند وقتی به دوستانش گفته قصد رقابت با هاشمی دارد، با تعجب به او نگاه کرده‌اند.

انتخابات هفتم؛ بازی برد-برد

هاشمی رفسنجانی خود گفته روز دوم خرداد سال ۱۳۷۶، روی برگه رای خود نام علی‌اکبر ناطق نوری را نوشته، اما این به معنی آن نبود که او همه تخم‌مرغ‌های خود را در سبد ناطق ریخته باشد. بازی انتخابات ۷۶، در ظرف زمانی خودش برای هاشمی بازی برد-برد بود. در واقع بخش مهمی از پشتوانه سیاسی خاتمی را تکنوکرات‌هایی تشکیل می‌دادند که افراد نزدیک به هاشمی رفسنجانی شناخته می‌شدند.

موقعیت هاشمی رفسنجانی در سال‌های منتهی به سال ۷۶ چنان بود که حتی برخی از تمدید دوره ریاست‌جمهوری‌او برای دور سوم و بیشتر گفتند که با مخالفت صریح رهبری مواجه شد. خود او نیز در مصاحبه‌ای اعلام کرد با تغییر قانون اساسی و تمدید دوره ریاست‌جمهوری مخالف است.

این بیش از هر چیز نشان‌دهنده موقعیت پایدار هاشمی رفسنجانی و بافت یکپارچه نظام سیاسی ایران پیش از سال ۱۳۷۶ است. در آستانه انتخابات هفتم تصور می‌شد هر کسی که رییس‌جمهور ایران شود ناگزیر به بازی در میدان هاشمی رفسنجانی خواهد بود. اما وقایع بعدی نشان داد این تصور درستی نبود. اگرچه کسی نمی‌تواند با قطعیت بگوید اگر نتیجه دوم خرداد طور دیگری رقم می‌خورد، آیا حال و روز هاشمی رفسنجانی بعد از دهه ۷۰ تفاوت می‌کرد یا نه.

انتخابات هشتم، سکوت قهرآلود

انتخابات هشتم ریاست‌جمهوری در میان همه دوره‌های دیگر، یک استثنا است.

او صبح جمعه ۱۸ خرداد، نه مستقیما مسئولیتی در ارتباط با انتخابات داشت و نه اثری مهم در جریان‌سازی به نفع یا ضرر یک کاندیدا.

بعد از دوم خرداد او هدف نقدهای تند و تیز طیفی از اصلاح‌طلبان قرار گرفت. در انتخبات مجلس ششم هم نفر آخر تهران شد، اما از نمایندگی انصراف داد و کنار کشید. او در انتخابات سال ۱۳۸۰ فعالیت ویژه‌ای نداشت.

گفته می‌شود او رای خود را در آن انتخابات به نام عبدالله جاسبی رییس دانشگاه آزاد به صندوق ریخت.

انتخابات نهم، بازگشت ناموفق

در سال ۱۳۸۴، دو جمعه پشت سر هم نام اکبر هاشمی رفسنجانی را روی تعرفه‌های رای هر دو مرحله انتخابات نهم ریاست جمهوری نوشته شد. او دوباره نامزد ریاست‌جمهوری شده بود و تصمیم داشت به میانه میدان بازگرد. هاشمی رفسنجانی در دور اول بیشترین آرا را به خود اختصاص داد، اما در دور دوم، به رغم آنکه ائتلاف گسترده‌ای در حمایت از او شکل گرفت، از محمود احمدی‌نژاد شکست خورد؛ رقیبی که در سال ۱۳۸۴، گفتمان سیاسی خود را در ضدیت با «هاشمی رفسنجانی» تعریف کرده بود.

انتخابات دهم، کلیدواژه هاشمی

اکبر هاشمی رفسنجانی از مهم‌ترین و موثرترین حامیان سیاسی میرحسین موسوی در انتخابات ریاست جمهوری دهم بود. او در راس حلقه بزرگی قرار داشت که از مهم‌ترین عناصر سیاسی ایران در سه دهه گذشته شکل گرفته بود. به همین نسبت او در نوک پیکان حملات محمود احمدی‌نژاد هم قرار داشت.

انتخابات سال ۱۳۸۸، در ادوار انتخابات در ایران بی‌نظیر بود. در این انتخابات جامعه ایران موقعیت سیاسی تازه‌ای را تجربه کرد کرد که در آن همه چیز در دو قطب کاملا متضاد دسته‌بندی و تعریف می‌شد.

آتش وقایع آن انتخابات به رغم آنکه ۸ سال و دو دولت از آن گذشته هنوز خاموش نشده است. در تمام این سال‌ها نام «هاشمی رفسنجانی» کلیدواژه‌ای بوده که از سوی موافقان و مخالفان به کرات استفاده شده است.

انتخابات یازدهم، بازگشت

آخرین انتخابات ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی، دراماتیک‌ترین آنها نیز بود. او به شکلی که برای برخی «بهت‌آور و باورنکردنی» به نظر می‌رسید، رد صلاحیت شد؛ اتفاقی که می‌توانست یک شکست‌ تمام‌عیار برای او بود، چنانکه حتی خوش‌بین‌ترین هوادارنش هم گمان نمی‌کردند، بعد از بسته شدن پرونده انتخابات یازدهم در غروب ۲۴ خرداد ۱۳۹۲، هاشمی رفسنجانی شادمان و مغرور به استقبال دولت یازدهم برود.

هاشمی رفسنجانی بعد از رد صلاحیت، به سرعت لباس نامزدی را از تن در آورد و در قالب دیگری فرو رفت که پیش‌تر نیز تجربه کرده بود. او یک بار دیگر بازیگر نقش رییس‌جمهور ساز شد و به کمک سیدمحمد خاتمی از کسی حمایت کرد که در غیاب هاشمی رفسنجانی امید چندانی به موفقیتش نبود.

حسن روحانی خود نخستین کسی بود که به نقش هاشمی رفسنجانی در پیروزی‌اش اعتراف و در نطق پیروزی‌اش به صراحت از حمایت هاشمی و خاتمی تشکر کرد.

و انتخابات دوازدهم، در غیاب هاشمی رفسنجانی

غیبت اکبرهاشمی رفسنجانی در انتخابات ۲۹ اردیبهشت مهم است و به چشم خواهد آمد . این روزها تحلیل‌گران انتخابات در ایران، به همان نسبتی که بازی بازیگران فعال را دنبال می‌کنند، نیم‌نگاهی هم به جای خالی او دارند و در تحلیل‌هایشان از تاثیرات انتخاباتی نبودنش سخن می‌گویند.

بخشی از تحلیل‌ها ناظر به اهمیت سیاسی هاشمی رفسنجانی است و تاثیراتی که بود و نبودش بر جهت‌گیری‌های سیاسی دارد، اما بخش دیگر به عادت ذهنی ما برمی‌گردد. به هر حال جامعه‌ای که قریب به چهل سال عادت کرده تا حضور پررنگ کسی را در اغلب بزنگاه‌های سیاسی و انتخاباتی ببیند، ناخودآگاه تصور می‌کند درگذشت هاشمی رفسنجانی تاثیر قابل ملاحظه‌ای بر انتخابات پیش رو دارد.

به هر حال باید منتظر ماند و دید و سرنوشت انتخابات آینده چگونه رقم خواهد خورد.