شاید در کمتر کشوری یک سیاست‌مدار پس از دو بار شکست، فرصت پیدا کند برای بار سوم نامزد انتخابات ریاست جمهوری شود. در عین حال، در کمتر کشوری یک سیاست‌مدار پس از دو بار شکست در انتخابات ریاست‌جمهوری، در نوبت سوم نامزدی نیز یکی از کاندیداهای صاحب شانس شناخته می‌شود.

این حکایت محمدباقر قالیباف است، شهردار دوازده ساله‌ی تهران که یکی از دو نامزد اصلی (از پنج نامزد) جمنا در کنار ابراهیم رئیسی است. زمستان گذشته از  قالیباف نقل شد تنها در صورتی در انتخابات حاضر خواهد بود که اصول‌گرایان روی او “اجماع” کنند. پیش از انتخاب نامزدهای نهایی جبهه مردمی نیروهای انقلاب اسلامی نیز اعلام کرد “قصدی برای نامزدی نداشته و ندارم”، اما در نهایت  برای سومین بار وارد عرصه‌ی رقابت‌های انتخاباتی شد.

با وجود همه‌ی این مسایل، قالیباف یکی از نامزدهای اصلی و صاحب شانس برای انتخابات ریاست جمهوری است. در برخی نظرسنجی‌ها میزان رای او حتی از ابراهیم رئیسی – از نامزدهای اصلی اصول‌گرایان – نیز بیشتر است.

رقابت قالیباف با حسن روحانی در حالی رخ می‌دهد که با توجه به برگزاری هم‌زمان انتخابات شوراهای شهر و روستا با انتخابات ریاست جمهوری، به نظر می‌رسد قالیباف تضمینی برای ادامه‌ی فعالیت خود به عنوان شهردار تهران ندارد و در صورت تغییر ترکیب شورا، ممکن است این پست را نیز از دست بدهد.

انتخابات سوم قالیباف

اولین حضور قالیباف در انتخابات به سال ۸۴ باز می‌گردد. فرمانده‌ی مستعفی نیروی انتظامی تا روزهای پایانی نامزد اصلی اصول‌گرایان محسوب می‌شد، اما در نهایت نفر چهارم انتخابات شد و پس از آن نیز به شهرداری تهران رفت.  چهار سال پیش نیز محمدباقر قالیباف از جمله شانس‌های اصلی پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری محسوب می‌شد. رد صلاحیت هاشمی‌رفسنجانی، موج حمایت اجتماعی از روحانی، کنار رفتن عارف و در نهایت سخنان روحانی و قالیباف در مناظره‌های انتخاباتی، باعث شد شهردار تهران برای دومین بار با شکست روبه‌رو شود.

در هر دو انتخابات، قالیباف “تنها” کاندیدای گروه‌های اصول‌گرا نبود. در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۸۴ نامزد “شورای هماهنگی جبهه نیروهای انقلاب اسلامی” – که آن زمان ائتلافی از عمده‌ی گروه‌های اصول‌گرا بود – علی لاریجانی بود، محمود احمدی‌نژاد بدون حمایت احزاب و گروه‌های اصلی اصول‌گرا وارد صحنه شد و قالیباف حمایت بخش‌های دیگر از اصول‌گرایان را با خود داشت. گرچه آن زمان قالیباف تلاش می‌کرد فاصله‌ی خود با گروه‌های سیاسی را حفظ کند.

او در انتخابات گذشته نیز همراه علی‌اکبر ولایتی و غلامعلی حدادعادل، ائتلافی با عنوان ۱+۲ تشکیل داده بودند و قرار بود در نهایت دو نفر به نفع نفر سوم که در نظرسنجی‌های انتخاباتی رای بیشتری داشت، کنار روند. با این حال هر سه نفر علاوه بر ثبت‌نام، در مناظره‌ها نیز شرکت کردند و در نهایت نیز تنها حدادعادل بود که از رقابت کنار رفت و ولایتی و قالیباف تا پایان در صحنه باقی ماندند. سعید جلیلی و محسن رضایی دیگر نامزدهای اصول‌گرای حاضر در رقابت بودند.

اصول‌گرایان در چهار سال گذشته بارها گفته‌‌اند که دلیل شکست آنها در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۹۲ همین تعدد حضور نامزدها بوده.  شاید به همین دلیل قالیباف پیش از انتخابات گفته بود که تنها در صورت “اجماع” وارد صحنه‌ی انتخابات می‌شود. اتفاقی که به نظر می‌رسد نه به شکل مورد علاقه‌ی قالیباف، بلکه با ساز و کاری دیگر قرار است رخ دهد: قالیباف این‌بار رقیبی چون ابراهیم رئیسی دارد که حمایت بخش‌های بزرگی از اصول‌گرایان را با خود دارد.

جمنا پیش از آغاز ثبت‌نام نامزدها، جمنا پنج گزینه‌ی نهایی خود را معرفی و اعلام کرده بود در نهایت چهار تن آنها به سود نامزد نهایی کنار خواهند رفت. از میان آن پنج تن، یک نفر (مهرداد بذرپاش) نام‌نویسی نکرد (یا موفق به ثبت‌نام نشد) و دو نفر (علیرضا زاکانی و حمیدرضا حاجی‌بابایی) از سوی شورای نگهبان رد صلاحیت شدند تا به این ترتیب تنها ابراهیم رئیسی به همراه قالیباف در صحنه بماند. گرچه نام رئیسی در لیست نامزدهای نهایی جمنا بود، ستاد انتخاباتی او اعلام کرد که مستقل از گروه‌ها و جناح‌های سیاسی وارد انتخابات شده است.

هنوز مشخص نیست که آیا در نهایت رئیسی ساز و کار جمنا را می‌پذیرد یا شرایط او بر راه‌حل‌های این گروه سیاسی سایه می‌اندازد، اما در هر حال قالیباف در انتخابات جاری برای آن‌که “نامزد اجماعی” اصول‌گرایان باشد، کار دشواری دارد. رئیسی حتی اگر ساز و کار جمنا را نپذیرد، با توجه به حمایت طیف گسترده‌ای از اصول‌گرایان – که حتی محمدتقی مصباح یزدی و سعید جلیلی را نیز در بر می‌گیرد – شانس بالایی برای معرفی به عنوان نامزد نهایی اصول‌گرایان دارد. شایعه‌های مربوط به احتمال نامزدی او برای تصدی مقام رهبری در جمهوری اسلامی پس از آیت‌الله خامنه‌ای و همچنین حکمی که از رهبر ایران برای تولیت آستان قدس رضوی گرفته، او را تبدیل به نامزدی جذاب برای طیفی از اصول‌گرایان و  رای‌دهندگان کرده است که نوع نگاه و عملکرد قالیباف را نمی‌پسندند.

نباید فراموش کرد که عدم حضور سعید جلیلی در انتخابات، به نوشته‌ی یکی از کانال‌های تلگرام حامی او، پس از “فشار و تهدید” برخی “حامیان رئیسی” رخ داد. حامیانی که البته به نام یا سِمت آنها اشاره‌ای نشد، اما به نظر می‌رسید اهرم‌های لازم را برای قانع کردن جلیلی به کنار رفتن از انتخابات و سپس حمایت مشخص از رئیسی در اختیار داشتند. نباید فراموش کرد که جلیلی حاضر نشد ساز و کار جمنا را بپذیرد و اعلام کرده بود که در صورت حضور در انتخابات، به شکل مستقل وارد خواهد شد.

در عین حال که این اتفاق می‌تواند یک پیروزی برای ابراهیم رئیسی باشد، نگرانی بخشی از اصول‌گرایان – عمدتا حامیان سعید جلیلی – را باعث شد: آنها پس از کنار رفتن جلیلی، بارها از این مساله ابراز نگرانی کردند که این مساله تلاشی سازمان‌یافته بوده تا در نهایت قالیباف – و نه رئیسی – به عنوان نامزد نهایی اصول‌گرایان معرفی شود.

این مساله البته قابل انکار نیست که کنار رفتن جلیلی، بیش از هر کسی به سود قالیباف بود. جلیلی و طیف حامیان او، از جمله گروه‌های عمده‌ی اصول‌گرای منتقد قالیباف هستند. پیش از این در سال ۹۲ قالیباف کنار رفتن به سود جلیلی را رد کرده بود و در نهایت نیز هر دو در صحنه حاضر بودند (قالیباف بیش از شش و جلیلی بیش از چهار میلیون رای کسب کردند). می‌توان حدس زد که در صورت حضور هم‌زمان جلیلی و قالیباف در انتخابات، هیچ‌یک حاضر نبودند به سود دیگری از رقابت کنار روند، چرا که در برخی موارد این دو سیاست‌های به کلی متفاوت – و حتی متضاد – دارند. ضمن آن‌که جلیلی قصد داشت به شکل مستقل وارد انتخابات شود و این بدان معنا بود که او نیازی به پایبندی به ساز و کارهای گروه‌های سیاسی نداشت.

با این حال به نظر می‌رسد این مشکل با رئیسی از جهتی کمتر وجود دارد. سابقه‌ی رئیسی به حضور در قوه قضاییه منحصر می‌شود و او سابقه‌ی مدیریت کلان اجرایی یا حضور در مجلس و وزارت‌خانه‌ها را ندارد. همین مساله حتی از سوی برخی اصول‌گرایان مورد اشاره قرار گرفته است. از سوی دیگر تاکید او بر حضور مستقل در انتخابات نیز با انتقاد برخی اصول‌گرایان مواجه شد. از جمله عزت‌الله ضرغامی – که از نامزدهای اولیه جمنا بود – پس از انتشار بیانیه‌ی رئیسی، در نامه‌ای خواستار حذف نام او از لیست جمنا شد.

آنها علاوه بر انتقاد به برخی مواضع قالیباف – که باعث دوری بخش‌هایی از اصول‌‌گرایان (حامیان جلیلی، جبهه پایداری، بخشی از حامیان احمدی‌نژاد)‌ از او شده است، به سیاست‌ها و عملکرد او در شهرداری تهران اشاره می‌کنند. به عقیده‌ی آنها عملکرد قالیباف برای بخش‌هایی از جامعه که از نظر اقتصادی در سطح پایینی قرار دارند – و به عنوان پایگاه رای اصلی احمدی‌نژاد از آنها یاد می‌شود – چه از نظر اقتصادی و چه از نظر فرهنگی مقبول نیست. مشکلی که به عقیده‌ی آنها کمتر وجود دارد: رئیسی یک روحانی “سید” و تولیت آرامگاه هشتمین امام شیعیان است، او همچنین مدت‌هاست در برخی طرح‌های مربوط به توزیع غذا از سوی آستان قدس رضوی فعالیت می‌کند.

با این حال به نظر می‌رسد قالیباف برای پاسخ به همین انتقادها، شعارهای انتخاباتی خود را برگزیده است: وعده‌ی دو برابر کردن درآمد کشور را می‌دهد، وعده‌ی پرداخت پول به بیکاران می‌دهد و از ایجاد پنج میلیون شغل سخن می‌گوید. به نظر می‌رسد قالیباف تلاش می‌کند به بخشی از رای اجتماعی را به پایگاه رای خود اضافه کند: او در سال ۸۴ ظاهر  و تبلیغاتی داشت که با انتقاد گروه‌هایی از اصول‌گرایان مواجه شد. او در سال‌های اخیر – و به خصوص چهار سال گذشته – تلاش کرده است این وجهه‌ی خود را بازسازی کند: سیاست‌های فرهنگی که مورد پسند اصول‌گرایان بود در شهرداری تهران بیشتر و مواضع او نیز به این گروه‌ها نزدیک‌تر شد. از جمله در یک سخنرانی در جمع بسیجیان گفت که در جریان نا‎آرامی‎های چند روزه در کوی دانشگاه چوب به دست گرفته و “کف خیابان” را جمع کرده؛ چون به گفته خودش برای اینکه “امنیت توام با آسایش” حفظ شود، “یکی باید کف خیابان باشد و چوب به دست داشته باشد، ولو اینکه سردار باشد”.

از سوی دیگر بخش نه چندان کمی از اعضای جمنا، پیش از این در زمره‌ی حامیان قالیباف بودند. آنها طی سال‌های گذشته یا همکار قالیباف بوده‌اند یا آن‌که در انتخابات در صف حامیان او قرار داشتند. در واقع آنها در صورت حضور و پیروزی احتمالی قالیباف، می‌توانند شانس بیشتری برای در اختیار گرفتن قدرت داشته باشند، تا پیروزی رئیسی. رئیسی در هفته‌های اخیر و با جدی‌تر شدن رقابت انتخاباتی، بیش از هر گروه دیگری با وزرای محمود احمدی‌نژاد دیده شده و بخش‌هایی از اصول‌گرایان با او همراهی کرده‌اند که دیگر طیف‌ها عمدتا آنها را “طیف افراطی” توصیف می‌کنند.

حضور همین افراد در کنار رئیسی، بخشی از دافعه‌ی او برای گروه‌هایی از اصول‌گرایان است گرچه سر سازش با اصلاح‌طلبان ندارند، اما منتقد برخی روش‌ها و سیاست‌های اقتصادی و سیاسی دولت احمدی‌نژاد بوده‌اند. آنها به همین دلیل در انتخابات گذشته نیز حاضر به حمایت از جلیلی نشدند و در حال حاضر نیز از حامیان حسن روحانی محسوب می‌شوند. مهم‌ترین بخش اصول‌گرایان حامی روحانی، اطرافیان علی لاریجانی هستند که شاید حزب سیاسی عمده‌ای حامی آنها نباشد، اما در مجلس وزن قابل توجهی دارند. این طیف بعید است که بین قالیباف و رئیسی، با فرض عبور از روحانی، حاضر به پذیرش رئیسی و تیم اطراف او باشند. با این حال احتمال توافق میان آنها و تیم قالیباف وجود دارد. نمونه‌هایی از این همکاری بین مجلس و شهردار تهران پیش از این نیز دیده شده است: در جریان بررسی طرح تحقیق و تفحص از شهرداری تهران، برخی نمایندگان مجلس و شورای شهر، از “لابی سنگین” شهرداری تهران برای رای منفی به این طرح سخن گفتند. مساله‌ای که در نهایت به موفقیت منجر شد و این طرح از سوی مجلس رد شد.
بعید به نظر می‌رسد که با توجه به شرایط سیاسی کشور و احتمال نه چندان کم تغییر ترکیب شورای شهر تهران و انتقادهایی که در چهار سال گذشته از مدیریت قالیباف شده، او امید چندانی به تصدی مجدد شهرداری تهران باشد. با توجه به رد خبر توافق او با رئیسی برای این‌‌که در دولت احتمالی او، قالیباف معاون اول باشد، و همچنین شکل شعارها و تبلیغات او نیز به نظر نمی‌رسد قالیباف در نهایت برای کنار رفتن از رقابت‌ها، وارد انتخابات شده باشد. “دکتر، کاپیتان، خلبان” که در انتخابات‌ ریاست‌جمهوری سال‌های ۸۴ و ۹۲ ناکام ماند، قصد دارد در انتخابات سال جاری با “مدیریت جهادی” به هدف نهایی خود برسد.