رویدادها

• ۱۲۸۸ – ورود نیروهای مجاهدین بختیاری و گیلکی و فتح تهران در جریان انقلاب مشروطه.
• ۱۳۱۴ – کشتار مردم متعرض به کشف حجاب در مسجد گوهرشاد مشهد توسط قزاقان رضاخان

زادروزها

• ۱۲۹۷ – ارنست اینگمار برگمن، کارگردان و فیلم‌ساز معاصر سوئدی (مرگ ۱۳۸۶)

مرگ‌ها

• ۱۳۶۸ – ترور عبدالرحمان قاسملو در اتریش
• ۱۳۸۸ – فرخ‌لقا هوشمند، بازیگر سینما و تئاتر ایران (زاده ۱۳۰۷)
• ۱۳۸۶ – فاخره صبا، خواننده اپرا (متسوسوپرانو)، نویسنده و فرهنگ نویس (زاده ۱۲۹۹)
• ۱۳۸۹ – رحیم رضازاده ملک، پژوهشگر در تاریخ و فرهنگ معاصر ایران (زاده ۱۳۱۹)
• ۱۳۹۱ – حمید سمندریان، کارگردان و استاد تئاتر ایرانی (زاده ۱۳۱۰

جنبش‌های ولایات

اولین جنبش و قیام علیه حکومت مرکزی در سال ۱۲۸۷ ه‍.خ. از اصفهان آغاز شد. سردار اسعد بختیاری با هزاران نفر سوار بختیاری، وارد اصفهان شد و شهر را به تصرف در آورد.

اقبال الدوله، حکمران اصفهان از ترس جان در کنسولگری انگلستان متحصن شد. در همین زمان انجمن مشروطه، در اصفهان، توسط صمصام‌السلطنهٔ بختیاری تشکیل شد.

به‌دنبال سقوط اصفهان اوضاع گیلان نیز متشنج شد. مخالفان محمدعلی شاه متحد شدند و عده‌ای از مجاهدین قفقازی نیز به آن‌ها ملحق گردیدند.

یپرم خان ارمنی فرمانده مجاهدین قفقازی، در واحدهای نظامی خود انضباط نظامی را برقرار نمود و بعد از متشکل کردن این نیرو، به ارگ دولتی حمله کرده، آن را اشغال نمودند.

معز السلطان که از مجاهدین گیلانی بود، آقا بالاخان سردار حاکم رشت را به قتل رساند. مجاهدین بدین ترتیب، شهر رشت را تصرف نمودند و در نتیجه، گیلان هم سقوط نمود.

هنوز مراسم نوروز سال ۱۲۸۸ ه‍.خ. پایان نیافته بود، که مجاهدین مشروطه‌خواه گیلان به فرماندهی یپرم خان ارمنی، وارد قزوین شدند و بین آنان و قوای دولتی، جنگ در گرفت. سرانجام مجاهدین، شهر را تصرف کردند و قاسم خان امیرتومان، فرمانده قشون دولتی و چند نفر دیگر به دار آویخته شدند.

همزمان با این واقعه عین‌الدوله از محاصرهٔ تبریز مأیوس شده، به‌سرعت از آذربایجان بازگشت.

محمدعلی شاه با مشاهدهٔ این وضعیت مشیرالسلطنه؛ رئیس‌الوزرای دوران استبداد صغیر را (بعد از گذشت کمتر از یک سال) از کار برکنار نمود.

رئیس‌الوزرایی کامران میرزا

محمدعلی شاه پس از عزل مشیرالسلطنه، برای تسکین افکار عمومی امر به تشکیل مجدد مجلس شورای ملی داد و عده‌ای را مأمور نمود تا تعمیرات اساسی در عمارت بهارستان انجام دهند. به‌دنبال این فعالیت‌ها؛ فرمان صدارت عظما را به نام کامران میرزا؛ نایب‌السلطنه، عمو و پدر زن خود، صادر کرد.

صدراعظمی نایب‌السلطنهٔ قاجار، در میان دوستان و دشمنان محمدعلی شاه، حسن اثر نبخشید. مشروطه‌خواهان او را مردی مستبد و کم‌سواد می‌دانستند و از اعمال او در زمان ناصرالدین شاه و واقعهٔ رژیخاطرات بدی داشتند. همچنین وزیر مختار روسیه و وزیر مختار انگلستان، به این تصمیم شاه اعتراض نموده، آن را به صلاح او ندانستند.

سرانجام سه روز بعد از این انتصاب و به‌دنبال ملاقات وزرای مختار روسیه و انگلستان با محمدعلی شاه (که در باغ شاه ساکن بود) شاه، کامران میرزا را از رئیس‌الوزرایی برکنار نمود.

رئیس‌الوزرایی سعدالدوله

به‌دنبال صدور حکم رئیس‌الوزرایی سعدالدوله وقایعی در ایران اتفاق افتاد، که انتظار آن نمی‌رفت. قشون روسیه با سازوبرگ نظامی وارد تبریز شده و حکومت نظامی در این شهر برقرار نمود.

ساختمان‌های دولتی اشغال شد و دستگیری و زندانی نمودن افراد آغاز گردید. از سوی دیگر عدهٔ زیادی از مشروطه‌خواهان که در حرم عبدالعظیم، متحصن بودند، از تحصن خارج و همه مسلح شدند و این آغاز زدوخورد مسلحانه بین قوای دولتی و قوای مشروطه‌خواه بود.

در قزوین و اصفهان و شیراز درگیری‌های شدیدی به وقوع پیوسته بود و از شروع قیام مسلحانه علیه شاه و دولت حکایت داشت. سعدالدوله در برابر این وقایع تاب مقاومت نیاورد و به‌اتفاق وزیران استعفا داد؛ ولی استعفایش پذیرفته نشد! در این هنگام جمعی از علمای مقیم نجف، کربلا و سامره، تلگرام بسیار تندی علیه شاه منتشر کردند و اقدامات او را خلاف شرع دانستند و اضافه کردند که از هیچ نوع اقدامی علیه او فروگذار نخواهند کرد.

به‌دنبال این واقعه سعدالدوله، شاه را وادار نمود تا با برگزاری سریع انتخابات موافقت نماید. هیأتی بیست نفره مشغول تنظیم نظام‌نامهٔ انتخابات شدند. این هیأت و هیأت وزیران، چندین جلسهٔ مشترک برگزار کردند. عده‌ای نیز تحت عنوان «هیأت آشتی»، دولت را یاری می‌کردند. گردانندهٔ این هیأت صنیع‌الدوله و برادران وی بودند.

سرانجام نظام‌نامهٔ انتخابات، تکمیل و با تأیید شاه منتشر شد. ستارخان که مانند بسیاری از مشروطه‌خواهان از این عمل شادمان شده بود؛ از تبریز برای محمدعلی شاه پیام تشکر فرستاد.

ولی در همین ایام که شاه و دولت با شتاب برای برگزاری انتخابات تلاش می‌کردند، قوای بختیاری، به فرماندهی سردار اسعد بختیاری از اصفهان و مجاهدین گیلان به رهبری سپهدار تنکابنی به همراهی یپرم خان ارمنی و مجاهدین قفقازی، آهنگ فتح تهران را کرده بودند.

فتح تهران

با آغاز تیرماه ۱۲۸۸ شمسی، قوای سردار اسعد، به قم و قوای سپهدار تنکابنی، به ینگی امام رسیدند. در مقابل، سعدالدوله، قوایی به فرماندهی امیر مفخم بختیاری به سمت کرج فرستاد.

شاه با گرو گذاشتن جواهرات سلطنتی، مبلغ پنجاه‌هزار تومان از بانک استقراضی روس، وام گرفت و قسمتی از حقوق معوقهٔ سربازان را پرداخت. قوای نظامی دو طرف آمادهٔ جنگ شدند ولی سعدالدوله در تلاش برای مذاکره و حل‌ و فصل مسالمت‌آمیز موضوع بود. بدین منظور از سردار اسعد و سپهدار تنکابنی خواست، نمایندگانی برای مذاکره نزد او بفرستند؛ ولی مسیر حوادث به‌گونه‌ای بود که تدابیر سعدالدوله به نتیجه نرسید و همکاران او از کار کناره‌گیری کردند.

روز ۲۲ تیرماه ۱۲۸۸ ه‍.خ. قوای سردار اسعد و سپهدار تنکابنی، در نزدیکی تهران به هم رسیدند و در بادامک، اردو زدند.

… جنگ، بین قزاقان دولتی و قوای مشروطه‌خواه در گرفت و عصر روز ۲۴ تیرماه، جنگ به نفع مشروطه‌خواهان پایان پذیرفت. فردای آن روز محمدعلی شاه و نزدیکان او به سفارت روسیه و سعدالدوله به سفارت انگلستان پناه بردند.

خلع محمدعلی شاه از سلطنت

پس از پنج روز درگیری؛ بالاخره قوای مشروطه توانستند کنترل کامل تهران را به دست بگیرند. در این میان سران این قوا در عمارت بهارستان ساکن شدند و زمام امور تهران را به‌دست گرفتند.

پس از متحصن شدن محمدعلی شاه در سفارت روسیه؛ نمایندگان روسیه و انگلستان در عمارت بهارستان با دو زعیم مشروطه، دیدار کردند. در نهایت بعد از گفتگوهای سیاسی،محمدعلی شاه از سلطنت خلع شد و شاه جدید (احمد شاه) به تخت نشست و عضدالملک نایب‌السلطنه گردید.

تمام این تغییرات، تحت لوای هیأتی به نام «مجلس عالی» که اعضای آن قریب به ۳۰ نفر بوده و از معتمدین سردار اسعد و سپهدار اعظم شناخته می‌شدند، صورت گرفت.

مجلس عالی طی نامه‌ای به شرح زیر که به محمدعلی شاه نوشت، وی را از سلطنت خلع نمود و احمد شاه را به‌جای وی منصوب کرد:

اعلیحضرتا مقتضیات وقت و شدت هرج‌ومرج مملکت و انزجار قلوب ملت از اداره آن اعلیحضرت ضرورت به هم‌ رسانیده که آن اعلیحضرت از زحمات بار سنگین سلطنت خود را معاف فرمایند، برطبق همین ضرورت امروز که ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ است در سفارت محترمه دولت بهیه روس پناهنده شده بالطبع شخص همایونی خود را از این زحمت فارغ فرمودند علی‌هذا مجلس عالی فوق‌العاده امروز ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ در بهارستان تشکیل یافته اعلیحضرت قوی شوکت اقدس سلطان احمد شاه خلد الله ملکه و سلطانه را به شاهنشاهی ایران پذیرفته و تا تشکیل پارلمان موقتاً حضرت مستطاب اشرف عالی آقای عضدالملک دامت شوکته را بسمت نیابت سلطنت اختیار نمود.

همین «مجلس عالی»، هیأت وزیرانی به شرح زیر انتخاب و معرفی کرد:

• سردار اسعد بختیاری: وزیر داخله
• سپهدار تنکابنی: وزیر جنگ
• ابوالقاسم ناصرالملک: وزیر خارجه
• حسن مستوفی‌الممالک: وزیر مالیه
• فرمانفرما: وزیر عدلیه
• سردار منصور رشتی: وزیر پست و تلگراف
• صنیع‌الدوله: وزیر معارف

رئیس‌الوزرایی سپهدار اعظم تنکابنی

در این اولین کابینهٔ پس از استبداد صغیر که فاتحان تهران تعیین کردند، دو تن از وزیران کابینه داماد مظفرالدین شاه بودند، یعنی دو تن از شوهر خواهران محمدعلی شاه، شاه مخلوع. این دو تن فرمانفرما و صنیع‌الدوله بودند.

در این کابینه ناصرالملک که در آن هنگام، در لندن اقامت داشت به وزارت خارجه انتخاب شد؛ اما به ایران نیامد. کابینهٔ جدید که به سرپرستی سپهدار اعظم و مشورت سردار اسعد امور جاری کشور را نظم و نسق می‌داد، یپرم خان ارمنی را به ریاست نظمیه (شهربانی)، صمصام‌السلطنه را به حکومت اصفهان و مخبرالسلطنه را به حکومت آذربایجان تعیین نمود و یک دادگاه انقلابی برای محاکمهٔ طرفداران محمدعلی میرزا تشکیل داد.

به حکم این دادگاه، شیخ فضل‌الله نوری، صنیع حضرت، موقرالسلطنه، مفاخرالملک و میرهاشم، به دار آویخته شدند. در این زمان، انتخابات دورهٔ دوم مجلس به طریق دو درجه‌ای انجام گرفت و در همین زمان بود که محمدعلی میرزا ایران را ترک کرد. سرانجام پس از انجام یک سری اقدامات، عضدالملک نایب‌السلطنه قاجار، رسماً سپهدار تنکابنی را به رئیس‌الوزرایی برگزید (مهر ماه ۱۲۸۸).